Bayaan Siyaaadeed

TIIRKA 1: MAAMUL WANAAG

Hadafka tiirkayaga Maamul Wanaagu waa inaan soo bandhigno hab-dhaqan siyaasadeed kaasoo ay dadku udub dhexaad u yihiin hoggaan wanaag, leh siyaasdado iyo habraacyo haga, si loo gaaro dowlad wanaag rasmi ah.

Sidaa darteed, waxaan kor u qaadi doonaa kobcinta is-afgarad ku saleysan sarreynta sharciga, isla xisaabtan, daah-furnaan, adeeg, hufnaan, matalaad, sinnaan iyo in dadku si buuxda uga qaybgalaan dhammaan arrimaha Puntland. Waxaa naga go’an in aan soo saarno hey’ado dowladood oo firfircoon oo shaqadoodu muuqato kuna shaqeeya ilaalinta siyaasadda dowladda iyo ilaalinta Dastruurka Puntland, shuruucda nidaamka Federaalka iyo kuwa u degsan Dowlad-Goboleedyada. Waxaanu damaanad-qaadaynaa in Puntland si buuxda looga dhaqangeliyo hannaanka dimoqraadiyada oo ku salaysan nidaamka xisbiyada badan, anagoo sal uga dhigayna is-afgaradka shacabka, iyo waafaqsanaanta dastuurka. Xaqiijinta yoolkan waxaa lagu gaari doonaa talaabooyinkan soo socda:

Tan waxaa lagu gaari doonaa hababka soo socda:

1.1 Dib u habaynta iyo tayenta Hay’adaha Dowladda oo dhan.

1.2 Xaqiijinta Madaxbanaanida Baarlamaanka

1.3 Xoojinta Nidaamka Garsoorka iyo Sarreynta Sharciga

Garsoor madax-banaani waa tiirka aasaaska u ah dimoqraadiyad iyo maamul kasta oo hufan. Maxkamadaha xorta ah waxay xaqiijiyaan in qof kasta oo bulshada ka mid ah uu ku dhaqmo xeerar isku mid ah iyadoon la eegayn wax dabaqada ah. Tani waxay ku qotontaa ku dhaqanka sharciga loolana dhaqmo qof kasta si isku mid ah. Arrintani waxay saadaal ka bixinaysaa in hubanti laga dhigo in kuwa sare iyo kuwa hooseeya, kuwa inta badan loo arko inay awood badan yihiin iyo kuwa daciifka ah ee bulshada ay u sinaadaan sharciga hortiisa. Nidaamka noocan oo kale ah wuxuu kor u qaadayaa caddaaladda dadka oo dhan, wuxuunu hubinayaa in dhammaan xuquuqda la ixtiraamo lana ilaaliyo, iyadoo aan qofna la takooraynin marka la maareynayo arrimaha la xiriira caddaaladda. Ku-dhaqanka sharcigu ma aha oo kaliya in la hubiyo in shakhsiyaadka lala xisaabtamo, laakiin dhammaan unugyada hay'adaha dawladda ayaa laga filayaa inay u hiiliyaan isla markaana adeegga cadaaladda ay u bixiyaan si sharci ah oo la aqbali karo. Haddii garsoorka ay gacanta ku dhigaan laamaha kale ee dawladdu, waxay taasi wiiqaysaa oo ay daciifinaysaa xuquuqda aasaasiga ah ee dadka. Nasiib darro, tani waxay ahayd dhacdo soo noqnoqota oo ka dhacda Puntland, iyo guud ahaan dalka, iyadoo inta badan hay’adda Fulintu ay gacanta ku hayso garsoorka, wiiqdayna madax-bannaanideeda iyo cadaaladda Puntland.

Dawladdeenu waxay hiigsanaysaa inay taageerto Garsoor si buuxda u shaqaynaya kaasoo ku tilmaaman inuu ka madax bannaan yahay laamaha kale ee dawladda, dhexdhexaadnimo, iyo daacadnimada ugu sarreysa. Si ay suurtagal u noqoto in si hufan loo helo cadaalada, si waafaqsan dastuurka , waxaan rajeyneynaa inaan kobcinno dareenka la xiriira sharciyad dadweyne, kalsooni, iyo ixtiraam loo qabo nidaamka cadaaladda.

Waxaa hoos ku faafaahinaynaa ahmiyadaha mudnaanta la siinayo ee la xiriira dib-u-habaynta caddaaladda:

Dib-u-eegis Sharci oo Dhamaystiran & Wax-ka-beddelitaan: Waxaan qorsheyneynaa inaan dib u eegis buuxda ku sameyno sharciyada jira, inaan ogaano sharciyada duugoobay ama kuwa aan is waafaqsanayn, kadibna aan wax ka bedelno si ay ula jaan-qaadaan mabaadi'da dastuuriga ah iyo hababka ugu wanaagsan ee caalamiga ah. Waxaan taageeri doonaa diyaarinta iyo usoo gudbinta sharciyada cusub ee Baarlamaanka, iyadoo si gaar ah diiradda loo saarayo: sarreynta sharciga, cadaaladda, xuquuqul insaanka, iyo doorashooyinka dimuqraadiga

Tallaabada ugu horreysa ee dib-u-habayntan waa aasaasidda guddi u xilsaaran samaynta Qorshaha Istiraatiijiyadeed ee Garsoorka si loo bilaabo ajandaha dib u habeynta, kadibna loo dhaqan geliyo Qorshaha 5 sano ah oo loogu talagalay Garsoorka Puntland.

Dib u habaynta Garsoorka: Waxaan taageero siin doonaa nidaamka garsoorka Puntland, isla markaana waxaan awood u siin doonaa dib u habeyn lagu sameeyo qaab dhismeedka hawlwadeenada iyo Taageerooyinkaas waxaa ka mid noqon doona dalacsiinta garsoonayaasha xirfadda si loo soo jiito isla markaana loogu dhiiragaliyo inay sii joogaan shaqadooda. Waxaan taageero ka geysan doonaa in nidaamka maxkamadaha Puntland ay helaan tababaro joogto ah iyo barnaamijyo karti-dhis ah iyo sidoo kale in la sameeyo barnaamijyo tababar oo gaar ahaaneed kuwaasoo loogu talagalay garsoorayaasha iyo shaqaalaha kale ee qaabbilsan dhinaca sharciga. Gaaritaanka arrintan waxaa lagu xaqiijin doonaa iyada oo loo marayo horumarinta barnaamijyada latalinta. Gaar ahaan, tababarrada waxaa fulin doona Machadka Tababarka Garsoorka (JTI). Si loo xaqiijiyo daacadnimada sare iyo kartida garsoorka, xulashada shaqaaluhu waxay ku salaysnaan doontaa aqoonta iyo ku haboonaanta.

Mushaharka shaqaalaha garsoorka dib ayaa loo eegi doonaa kadibna waxbaa laga qaban doonaa si loo soo jiito shaqaalaha, loo dhiirigaliyo loona sii hayo shaqaalaha arrimaha sharciga iyo xirfadlayaasha ee ugu aqoonta badan.

Qaab-dhismeedka Sharci-dejinta iyo Nidaaminta: Tani waxay keeni doontaa xoojinta sharciga iyo qaab-dhismeedka sharci ee lagu maamulayo habraacyada garsoorka, hubinta habraaca cadaaladda, daah-furnaanta, iyo xallinta degdegga ah ee Waxaan fududeyn doonaa ololaha wacyigelin dadweyne si aan muwaadiniinta u barno xuquuqdooda sharciga ah, habka garsoorka, iyo waddooyinka loo heli karo dacwad sharci ah.

Iskaashiga Caalamiga ah: Waxaan taageeri doonaa iskaashiga aan la leenahay khubarada sharciga caalamiga ah iyo ururada si ay suurtagal u noqoto in nidaamka garsoorka lagu jaangooyo hababka ugu wanaagsan ee caalamiga ah, kor u qaadida hufnaanta iyo kalsoonida qaab-dhismeedka sharciga

Intaa waxaa dheer, waxaan ka mid noqon doonaa nidaamka caalamiga ah ee kharashka garsoorka, ku lifaaqitaanka saxiixyada ee aaladaha caalamiga ah sida sharciyada, mucaahadooyinka iyo heshiisyada. Waxaan hubin doonaa in qandaraasyada aan qaybta ka nahay ay yihiin kuwo saaxiibtinimo annagoo ixtiraamayna xuquuqda iyo waajibaadka muwaadiniinteena.

Horumarinta Kaabayaasha dhaqaalaha: Waxaan dejin doonaa nidaam la xiriira horumarinta kaabayaal dhaqaale oo lagu hiran karo si loo hubiyo in gobollada, degmooyinka iyo bulshooyinku ay u heli karaan caddaalad goorta ay u baahdaan iyo goobta ay uga baahdaan. Waxaan maalgelin doonaa dhismaha maxkamado cusub, dayactirka dhismayaasha hadda jira, habsami u diyaarinta xafiisyada shaqaalaha iyo

1.4 Kor u qaadida Dimuqraadiyeynta

Waxaan Puntland ka hirgelin doonnaa isbaddal hormar leh taasoo ku imaneysa abuuritaanka xukuumad haysata taageerada shacabka taasoo u ololeynaysa ka- qaybgalka muwaadiniinta anagoo adeegsanayna ka-qaybgalka dadweynaha ee hababka go’aan-qaadashada iyadoo laga anba-qaadayo mabaadii’da dimuqraadiga ah. Xukuumaddu waxay si firfircoon uga qayb qaadan doontaa barnaamijyada waxbarashada madaniga ah si kor loogu qaado wacyiga dadweynaha ee la xiriira dhinacyada maamul wanaaga, dimuqraadiyadda iyo mudnaanta dhismaha dawladda. Waxaan ku dadaali doonaa inaan dhisno nidaam dimuqraadi ah oo firfircoon oo ka qaybqaadasho leh, siyaasadda xisbiyada badan, iyo hababka go'aan qaadashada xog ogaalnimada leh. Sidoo kale, waxaanu dhisi doonaa Guddiga Doorashada Puntland (PEC) kaasoo ah mid adag oo dhexdhexaad ah isla markaana awood u leh inay qabtaan doorashooyin hufan, xor iyo xalaal ah oo ka dhaca deegaanada Puntland, una hoggaansanaata nidaamka xisbiyada badan iyo ilaalinta dastuurka Puntland. Ugu dambeyn, waxaan kor u qaadi doonnaa habdhaqanka la xiriira dulqaadka siyaasadeed iyo tartan siyaasadeedka nabadeed ee Puntland. Tan waxaa saldhig u noqon doona in dadka siyaasad ahaan iska soo horjeeda loo arkayo inay yihiin muwaadiniin saaxiibo ah kuwaasoo ka qayb-qaadanaya doodo iyo wadahadalo caafimaad leh, in diiradda la saaro ajandayaasha siyaasadda halkii laga adeegsan lahaa caga-jugleyn ama rabshado.

Si ay suurtagal u noqoto gaaritaanka yoolalkaas la higsanayo, Xukuumaddeennu waxay sameyn doontaa waxyaabaha soo socda:

Dib-u-eegis Sharci-dejineed iyo Dib-u-habayn lagu sameeyo Geedi-socodka Dimuqraadiyeynta: Arrimahan waxaa lagu gaari doonaa in dib-u-eegis ballaaran lagu sameeyo sharciyada jira iyo hababka sharciyeynta si loo hubiyo ilaalinta xorriyadaha siyaasadeed, dhiirigelinta fikradaha siyaasadeed ee kala duwan, iyo suurtagelinta doorashooyin xor iyo xalaal
Kor u qaadida Wada-hadallada Bulshada, Ka-qaybgalka iyo Ku lug lahaanta Arrimaha Siyaasadda: Waxaan gacan ka geysan doonnaa abaabulka wada-hadallada bulshada si ay suurtagal u noqoto in si furan looga hadlo arrimaha siyaasadda, kor u qaadista is-fahamka iyo in la abuuro jxasiloon siyaasadeed.

Waxaan dhiirigelin doonaa ka qaybgalka firfircoon ee haweenka, dhalinyarada, iyo bulshooyinka la haybsooco ee arrimaha siyaasadda, hubinta in codkooda la maqlo, walaacoodana wax laga qabto.

Wacyigelinta Dadweynaha iyo Waxbarashada Madaniga ah: Waxaan isticmaali doonaa kanaalada kala duwan ee warbaahinta, dadaallada wacyigelinta bulshada, iyo machadyada waxbarashada si aan u faafino macluumaadka, awoodna u siinno muwaadiniinta inay si firfircoon uga qaybqaataan geeddi-socodka

1.5 La dagaalanka Musuqmaasuqa iyo maamul xumada.

1.6 Horumarinta iyo Ilaalinta Xuquuqda Aadanaha

1.7 Xoojinta Dib u heshiisiinta, is cafinta, midnimada iyo horumarinta Bulshada

Dawladdeenu waxaa ku weyn in la soo saaro bulsho weyn mid ah, dhisan oo caafimaad qabta, waxay aqoonsan doontaa oo ay tixgelin doontaa doorarka kala duwan ee Odayaasha Dhaqanka iyo Culimada ay ka ciyaaraan Heer Qaran, Heer Puntland ilaa Heer Tuulo. Waxaan sidoo kale aqoonsan doonnaa oo aan kor u qaadi doonaa doorka muhiimka ah ee haweenka iyo dhalinyarada ee Puntland, hubinta ka-qaybgalkooda firfircoon, ka qaybgalka iyo xoojinta dhammaan qaybaha bulshada.

i) Aqoonsiga Doorka Hogaamiyayaasha Dhaqanka

Waxaan ballan-qaadi doonnaa inaan sare u qaadno doorka muhiimka ah ee Hogaamiyaasha Dhaqanka, waxaana soo jeedin doonnaa in loo dhiso qaab gaar ah iyadoo la waafajinayo Dastuurka Puntland oo dib loo habeeyay lana marayo habraacyo.

Ugu horrayn, waxaanu si cad u aqoonsan doonaa oo aanu tixgelin doonaa wax-qabadkooda taariikheed ee ku aaddan aasaaska, xasilloonida iyo midnimada Puntland. Waxaan bogaadin doonaa xikmaddooda, waayo-aragnimadooda, iyo doorkooda ilaalinta dhaqanka iyo qiyamka bulshada.

Waxaa jiri doona habraacyo la xiriira go’aan-qaadasho iskaashi ah iyadoo Hogaamiyaasha Dhaqanka lagala tashanayo arrimaha khuseeya daryeelka bulshada, dhexdhexaadinta iyo xallinta khilaafaadka.

ii) Xoojinta iyo garab is taagga Doorka culima u Diinta

Waxaan bogaadinaynaa doorka muhiimka ah ee ay Culimadeenu ka ciyaarto faafinta culuumta sharafta leh ee Diinta Islaamka iyo horumarinta qiyamka iyo akhlaaqda wanaagsan ee bulshadeena. Waxaan ballan qaadi doonaa inaan si firfircoon uga qayb-qaadano mashaariicda horumarinta bulshada, isla markaana aan taageerno barnaamijyada waxbarashada Diinta Islaamka ee la xiriira kor u qaada dulqaadka, fahamka, iyo nabad ku wada noolaanshaha bulshada kala aragtida duwan.

iii) Xoojinta doorka dhallinyarada iyo kor u qaadista Fursadaha shaqo.

Waxaan ballan qaadaynaa inay naga go’aan tahay inaan kobcinno kartida dhallinyaradeenna anagoo u abuurnayna fursado la xiriira dhinaca waxbarashada, horumarinta xirfadaha shaqada, isboortiga, suugaanta, farshaxanka, iyo dhacdooyinka dhaqameed ee muujinta hal-abuurka iyo tababarka hoggaaminta. Hal-ku-dheggayagu waa: Dhallinyaro caafimaad qabta si loo helo bulsho caafimaad qabta.

Waxaan wanaajin doonaa helitaanka waxbarasho tayo leh - dugsiyada, xarumaha tababarka farsamada gacanta iyo machadyada tacliinta sare iyadoo lagu sameynayo qalabayn iyo shaqaale ku filan iyo abuurista jawi waxbarasho oo wanaagsan. Waxaan la kaashan doonaa warshadaha iyo ganacsiyada si aan u abuurno barnaamijyo tababar shaqo oo loogu talagalay waayo- aragnimada dhabta ah ee adduunka iyo kor u qaadida shaqaalayntooda. Si loo xaqiijiyo hindisahan waxaa la dhisi doonaa Sanduuqa Ganacsiga Dhallinyarada.

1.8 Ka-qaybgalka Haweenka iyo Xoojinta dowrkooda

1.9 Sool, Sanaag and Cayn – Khaatumo

1.10 Siyaasadda Dowladda Federaalka

TIIRKA 2: KOBACA DHAQAALAHA

HADAFKA YOOLKA: Kobcinta daryeelka dhaqaale ee dadkeena iyada oo loo marayo kordhinta wax-soosaarka, shaqo abuurka iyo sii joogteynta si kor loogu qaado tayada noloshooda.

Aasaaska ay ku taagan tahay dimoqraadiyad kasta oo waarta iyo maamul wanaagsani waa kobac dhaqaale iyo horumar. Waxaan ballan qaadaynaa inaan fududeyno ama isku-dubaridno habsami uga faa’iidaysiga kheyraadka si loo kobciyo ganacsiga, shaqada iyo hanti abuurka. Taas waxa lagu gaari doonaa iyada oo la dhisayo awoodda hay’adaha dawladda ee ay shaqadu khusayso si ay awood ugu yeeshaan in ay abuuraan jawi wanaagsan oo sahlaya kobaca ganacsiyada yaryar, kuwa dhexe iyo kuwa waaweynba. Xukuumaddeennu waxay bixin doontaa taageerada lagama maarmaanka ah taasoo ka dhigi doonta wax-soosaarka maxalliga ah mid la yimaadda tartan dheeraad ah gudaha iyo weliba meelaha ka baxsan xuduudaheena iyada oo loo marayo xakamaynta tayada iyo jaangooyooyinka. Intaa waxaa dheer, waxaan taageeri doonaa in shirkadaha gaarka loo leeyahay iyo kuwa dawliga ah ay helaan suuqyada maxalliga ah, kuwa gobolka iyo kuwa caalamiga ah, iyo sidoo kale horumarinta ganacsiga gobolka.

Qodobada hoos ku qoran waxay la xiriiraan ahmiyadaha kala horreeya ee khuseeya isla-xisaabtanka maaliyadeed iyo horumarinta dhaqaalaha:

2.1 Xoojinta Hay'adaha Isla-Xisaabtanka

2.2 Dib u eegista iyo Cusboonaysiinta Qorshayaasha Horumarinta

2.3 Maalgelinta Waaxaha Aasaasiga ah

2.4 Kor u qaadida Warshadaha Korontada iyo Waaxaha Wax soo saarka

2.5 Kobcinta Ganacsiga Dhaqaalaha iyo Isku xidhka

2.6 Sayniska iyo Tignoolajiyada

2.7 Ka-qaybgelinta Daneeyayaasha Ganacsiga ee Hawlaha la XiriiraShaqo Abuurka iyo Awood-siinta Dhallinyarada

2.8 Taageerida Badeecadaha Maxaliga ah iyo Helitaanka Suuqa

2.9 Kobcinta Ganacsiga iyo Hal-abuurka

2.10 Maalgelinta Horumarinta Kaabayaasha

2.11 Horumarinta Dhaqaalaha Buluugga ah

TIIRKA 3: BIXINTA ADEEGYADA AASAASIGA AH

HADAFKA YOOLKA: HADAFKA TIIRKAYAGA SADDEXAAD WAA INAAN HORUMARINNO TAYADA, IYO HELITAANKA, ADEEGYADA DADWEYNAHA, KUWAASOO AY KU JIRAAN CAAFIMAADKA, WAXBARASHADA, GAADIIDKA IYO BIYAHA IYO NADAAFADDA.

Xukuumaddeennu waxay xoojin doontaa kartida hawlgudashada waxayna dhiirigelin doontaa ka faa’iidaysiga kheyraadka ee dhammaan wasaaradaha Dowladda ee loo xilsaaray mas’uuliyadda bixinta adeegyo tayo leh oo loogu talo-galey dadkeena. Waxaa aad loogu mahad naqayaa in adeegyo dhowr ah ay taageero ka geystaan hay’adaha samafalka maxalliga iyo kuwa caalamiga iyo hay’adaha Qaramada Midoobay. Dhanka kale, waxaan taageeri doonaa oo fududeyn doonaa shaqada hay’adahan. Waxaan abuuri doonaa madal iskudubarid si aan u hubinno in dadaallada ay wadaan bahwadaagtu ay abuuraan saameyn isku-dhafan oo ku wajahan natiijooyinka la rabo, iyo sidoo kale inay yihiin kuwo lagu jaan-gooyay arrimaha mudnaanta heer Gobolka iyo heer qaranka labadaba.

Tan waxaa lagu gaari doonaa hababka soo socda:

3.1 Horumarinta Waaxda Bulshada

Dad dhisan baa dal djisa, waxaa naga go’an in wacyiga bulshada kor loo qaado, lana xoojiyo karti siinta bulsha weynta iyo in ay dareemaan in ay wax weyn qabsan karaan, Waxaan horumarin doonaa bixinta adeegyada aasaasiga ah, waxaan dhisi doonaa dhaqaalaha iyo awoodda shaqaalaha (tusaale ahaan kordhinta tirada shaqaalaha iyo kor u qaadida mushaharka) iyo dib u eegista iyo horumarinta sharuucda la xiriirta kobcinta waaxaha xuddunta u ah adeegyadan aasaasiga ah. Gaar ahaan, waxaan kor u qaadi doonaa adeegyada bulshada aasaasiga ah ee soo socda:
i) Adeegyada Daryeelka Caafimaadka
Si aan u bedelno xaaladaha caafimaad ee ka jira Puntland, waxaan hagaajin doonaa xarumaha caafimaadka ee hadda jira, waxaana la dhisi doonaa kuwo cusub kuwaasoo laga hirgelin doono goobaha ayna ka jirin xarumo caafimaad. Xukuumaddu waxay bixin doontaa qalabka iyo agabka caafimaadka ee lagama maarmaanka ah. Intaa waxaa dheer, waxaan hubanti ka dhigi doonaa in dhamaan xarumaha caafimaadka guud ee dawladda loo qaatao shaqaale caafimaad oo xirfadlayaal ah iyo in lasii hayo shaqaalihii hore. Xukuumaddudu waxay si dhow ula shaqayn doontaa dhammaan hay'adaha samafalka ee ka shaqeeya waaxda caafimaadka si kor loogu qaado saamaynta is-dhexgalka ee la xiriira faa’iidooyinka ay dadkeenu ka helayaan.

ii) Waxbarashada Tayeysan ee Puntland
Waxbarashada tayada leh ee dhammaan heerarka waxbarashada iyo sidoo kale jaamacaddu waxay tiir aasaasi ah u yihiin horumarinta bulshada Puntland. Tayadu waxay xaqiijinaysaa aasaaska joogtada ah ee muhiimka ah kaasoo ka jawaabaya baahiyaha dadweynaha ee is-badalaya. Iyada oo ay taasi jirto, haddana wadarta isku cel-celiska waxbarashada Puntland waxa ay guud ahaan la ildaran tahay cillado ka xiriira dhinacyada tayada iyo xaddiga tirada labadaba. Arrimahan waxaa ku jira heerka hoose ee isdiiwaangelinta iyadoo qiyaas ahaan carruur ay tiradoodu dhan tahay 57% kaliya ay ka diiwaangashan yihiin dugsiyada hoose (Save the Children, 2022). Iyadoo ay xaaladdu kaba sii daran tahay heerka dugsiga sare laguna qiyaasay 13% kaliya in la diiwaan geliyay. Intaa waxaa dheer, tirooyinka isdiiwaangelinta guud waxay muujinayaan soo-xaadiritaanka gabdhaha oo ah mid ka hooseeya soo-xaadiritaanka wiilasha ee dhammaan heerarka (UNFPA, 2021). Waxbarashada ka sarreysa dugsiga sare, waxaa jira caqabado waaweyn oo la xiriira dhinaca tayada kuwaasoo ay ka mid yihiin shaqaale tayadoodu liidato iyo cilmi-baarista oo hooseeya kaas oo u baahan in la saxo (Cabdi & Faarax, 2023). Haddaba iyadoo maanka lagu hayo caqabadahan waxbarasho iyo kuwa la xiriira arrimaha horumarimta bulshada Puntland, waxay Xukuumaddudu mudnaanta koowaad siin doontaa dib u dhis adag oo la xiriirta dhinacyada tayada waxbarashada iyo tirada labadaba. Si ay suurtagal u noqoto in arrintaas loo dhaqangeliyo iyadoo la adeegsanayo siyaasad si wanaagsan loo qaabeeyey iyo isku jaangoynta barnaamijyada waxaanu sameyn doonaa waxbyaabaha soo socda:
 Marka hore ka qayb gal daraasad sahan ballaadhan oo ku saabsan xaaladda waxbarasho ee hadda jirta
 U qoondeynta maalgelin badan oo la iskula xisaabtami karo taasoo loogu talo-galey dhammaan heerarka waxbarashada
 Horumarinta waxbarashada dadka saboolka ah ee reer magaalka ah iyo kuwa reer miyiga
 •Mudnaan siinta waxbarashada gabdhaha iyo haweenka taasoo ku xiran hadba sida loogu baahdo
 •Xoojinta barnaamijyada tababarka macalimiinta ee tayada waxbaritaanka
 •Abuuritaanka qiimeyn joogto ah iyo nidaam aqoonsi oo haysta taageerada Xukuumaddudu ay ugu talo-gashay kulliyadaha iyo jaamacadaha (kaasoo loo adeegsado cabbirka tayada waxbaridda, cilmi-baarista, iwm.)
 •In la sameeyo Guddiga Dib-u—eegista Waxbarashada Puntland (PERC) kaasoo qaabbilsan xaqiijinta tayada waxbarashada isla markaana leh karti u qalmitaan iyo oggolaansho sharci ahaaneed si loo xaqiijiyo tayada

3.2 Horumarinta Tamarta iyo Sii Hagaajinta

Si la mid ah Soomaaliya inteeda kale, korontada Puntland waa mid aad qaali u ah, taas oo xaddidaysa in ay helaan qayb badan oo ka mid ah dadweynaha kunool dalka. Waqtigan xaadirka ah, wax soo saarka korontadu waa 40% kaliya inkastoo ay Puntland leedahay awood weyn oo tamar la cusboonaysiin karo, iyada oo hesha in ka badan 310 maalmood oo qorrax ah sannadkii iyo xawaaraha dabaysha oo ka badan 7-14m/s. Sidaa darteed, si loo gaaro isku filnaansho iyo kobac dhaqaale, waxaa muhiim ah in Xukuumaddu ay dejiso siyaasado iyo nidaamyo suurtagelinaya soo saarista tamar nadiif ah oo jaban, taasoo dabooli karta baahiyaha guud ee dadweynaha ku nool Puntland oo dhan. Tani waxay lagama maarmaan ka dhigaysaa in la diyaariyo sharciyo iyo siyaasado ku habboon kuwaasoo hagi kara wax soo saarka, qaybinta iyo isticmaalka korontada ee dalka. Mid ka mid ah meelaha horay loo aqoonsaday waa horumarinta tamarta nadiifka ah (dabaysha iyo qorraxda), taas oo marka la horumariyo wax weyn ka tari doonta wax soo saarka iyo kobaca dhaqaale ee dalka, waxna ka beddeli doonta muuqaalka dhaqaale ee gobolka. Maadaama ay Puntland leedahay awood weyn oo la xiriirta tamarta la cusboonaysiin karo, waxsoosaarka korontadu kuma koobnaan doono isticmaalkeeda oo kaliya, hase ahaatee waxaa loo dhoofin karaa gobolada kale ee Soomaaliya. Si looga faa'iidaysto kartida weyn iyo horumarinta waaxda tamarta, waxaa lagama maarmaan ah in la diyaariyo siyaasado iyo habraac ku habboon oo hagi doona waaxdan. Si taas loo gaaro, Xukuumaddu waxay sameyn doontaa waxyaabaha soo socda:
 •Fududeynta dhamaystirka siyaasadda tamarta Puntland
 •Diyaarinta sharciga korontada Puntland
 •Dib u dhis lagu sameeyo hay’adaha maamulka ee suuqa korontada Puntland
 •Diyaarinta hababka maalgashiga ee suuqa korontada Puntland
 •Maalgelinta waaxaha kala duwan ee tamarta la cusboonaysiin karo
 •Diyaarinta khariidad loogu talagalay horumarinta adeegga korontada ee dhulka miyiga ah, gaar ahaan xeebaha (Goobaha miyiga iyo goobaha xeebaha)
 •Waxay si buuxda uga faa’iiddeysan doontaa mashaariicda horumarineed ee ku tiirsan korontada kuwaasoo laga hirgelin karo deegaanada kala duwan ee Puntland

3.3 Ilaalinta Deegaanka

3.4 Taageerada iyo Wadashaqeynta Saamileyda Caalamiga ah ee ka Shaqeysa Arrimaha Bani'aadamnimada

3.5 Cilmi-baarista iyo Xogta Cilmiga Sayniska

3.6 Ka-qaybgalka Bulshada iyo Ku Luglahaanshaha

3.7 Horumarinta iyo Dayactirka Kaabayaasha

3.8 Kormeerka iyo Qiimaynta Joogtada ah

TIIRKA 4: NABADDA IYO AMNIGA

Xukuumaddeennu waxay mudnaan siin doontaa amniga shakhsiyaadka iyo amniga bulshada iyadoo la ilaalinayo nafta iyo hantida. Waxaan dejin doonaa Qorshe Istaraatiijiyadeed oo la xiriira dhinaca Amniga oo dhamaystiran kaasoo loo dhan yahay si aan u qeexno dhammaan dhinacyada la xiriira arrimaha amniga. Tani waxay ka koobnaan doontaa badbaadada iyo badqabka dhammaan muwaadiniinta; xoojinta iskaashiga qaab-dhismeedka bulshada ee bahwadaagta heer gobol iyo kuwa heer caalami. Waxayny la dagaalami doonaa argagixisada iyadoo la xoojinayo horumarinta dadaallada la xiriira kobcinta nabadda; xoojinta wada- xaajoodka iyo dib-u-heshiisiinta si wax looga qabto colaadaha qabiilka, iyo; kor u qaadida wada jirka bulshada ee beelaha.

Waxaa hoos lagu faah-fahiyey siday u kala horreeyaan mudnaanta arrimaha la xiriira amniga:

4.1 Dib u habaynta Waaxda Amniga

Waxaa dib u eegis iyo horumarin lagu sameyn doonaa sharciyada waaxda amniga, siyaasadaha, iyo xeerarka hawlgalka; Dib u habeynta tababarka shaqaalaha waaxda amniga iyo in ciidamada aminiga ee maamul goboleedka la siiyo awoodaha la xiriira dhinaca saadka; Xaqiijinta iskaashiga amniga ee lala leeyahay maamul goboleedyada xubnaha ka ah dawladda fedraalka, Iskaashiga Dawladda Fedraalka iyo iskaashiga lala leeyahay Dawad Deegaanka Soomaalida ee Itoobiya; Soosaaritaanka iyo dhaqangelinta sharciyada dembiyada ee adag iyo sharciyada kale ee gaarka ah, taasoo ay ku jiraan Sharciga La- dagaalanka Argagaxisada, Sharciga La-dagaalanka Tahriibinta, iyo Sharciga Dambiyada la xiriira Maaliyadda iyo; Xaqiijinta la xisaabtanka waaxda amniga iyo xuquuqda dhammaan saraakiisha qaabbilsan adeegga, oo ay ku jiraan mushaharka iyo kharashyada caafimaadka.

Dawladdu waxay miisaaniyad ku filan u qoondayn doontaa taageeritaanka adeegyada amniga ee qorshaysan, si kor loogu qaado awoodda hawl-gal ee ciidamada ammaanka, awood u siinta inay si wax ku ool ah uga jawaabaan caqabadaha amniga ee isa soo taraya iyadoo la sameyn doono xog ururinta sirta iyo falanqaynta si loo carqaladeeyo shabakadaha dembiyada abaabulan ama looga hortago weerarrada.

Waxaan xoojin doonaa awoodda amniga ee dhulka, badda iyo cirka iyo difaaca ee maamul goboldeedja si aan uga hortagno in ay soo galaan kooxo hubeysan iyadoo la carqaladeynayo arrimaha la xiriira hubka iyo shabakadaha dadka tahriibiya. Kobcinta xidhiidh adag oo ka dhexeeya wakaaladaha qaabbilsan fulinta sharciga iyo bulshooyinka. Diyaarinta iyo dhaqan gelinta barnaamijyo loogu talagalay ka hortagga xagjirnimada, iyadoo si gaar ah diiradda loo saarayo dadka nugul. Iskudubaridka dadaallada la xiriira ka-hortagga ah ee hoggaamiyeyaasha bulshada iyo kuwa diinta, ururada bulshada rayidka ah gaar ahaan dhalinyarada, ololayaasha la xiriira kobcinta wacyigelinta dadweynaha ee wax akhriska-qoraalka bulshada.

Intaa waxaa dheer, dawladdu waxay kobcin doontaa iskaashiga caalamiga ah iyo isdhaafsiga macluumaadka ee u dhexeeya sirdoonka. Ka wada shaqaynta hawlgallada wadajirka ah ee la xiriira isdhaafsiga xogta sirta si loola dagaallamo shabakadaha dembiyada abaabulan ee caalamiga ah.

4.2 Kobcinta nabadda, Dhex-dhexaadinta iyo Xallinta Khilaafaadka oo Wax-ku-ool ah

4.3 Dhiirigelinta Dulqaadka Siyaasadeed